Museumschip de Halve Maen is een unieke tijdcapsule van de Nederlandse scheepsbouw en scheepsvaartkunde aan het begin van de 17e eeuw. Het schip vertegenwoordigt het scheepstype ‘Jacht’. Zij is klein en wendbaar en werd vaak als verkenningsschip ingezet, omdat zij in vrijwel alle wateren kon varen.
Het oorspronkelijke schip is waarschijnlijk rond 1606 gebouwd om als kaper of konvooi schip te dienen, jagend op buit of prooi. Al gauw diende de Halve Maen als snel vrachtschip in de moedernegotie, zout voor graan, de basis van de Gouden Eeuw. Handel in hout op de Oostzeelanden en in zout op Portugal voerden de boventoon.
Als ontdekkingsschip met Henry Hudson aan boord, opende de Halve Maen in 1609 de handel met Amerika. Als VOC-schip diende het in de Inter-Aziatische handel, dat aan de basis stond van de Gouden Eeuw. Alleen de Halve Maen kan de vroege geschiedenis van Nederland verbinden met die van Amerika en zoveel landen aan de andere kant van de wereld.
Benieuwd naar de verhalen, kom het schip bezichtigen. Koop je tickets aan boord gedurende openingstijden.
Het is niet bekend waar en wanneer de Halve Maen is gebouwd. Vermoedelijk is het schip in 1606 van stapel gelopen.
Waar komt de term ‘van stapel lopen’ vandaan?
Het bouwen van een schip begon met het leggen van de kiel, de ruggengraat van de constructie. De zware kielbalk werd op ‘stapels’ gelegd, gevormd door blokken hout die op gelijke afstanden op een schuine helling waren geplaatst. Het van stapel lopen was altijd een spannende en riskante gebeurtenis. Vandaar dat een schip niet ‘te hard van stapel moest lopen’.
Bron: www.zuiderzeehoorn.nl
In de archieven is de Halve Maen pas in 1609 voor het eerst met naam en toenaam terug te vinden. In een ‘schepenkennisverklaring’ wordt gemeld dat het schip de Halve Maen wordt overgedragen aan de VOC.
In de verklaring staat dat Maarten Pietersz de laatste schipper was op de Halve Maen voor de overdracht . Maarten Pietersz was actief in de handel met de landen rond de Oostzee. Dat weten we omdat hij in de Sonttolregisters genoemd wordt: heen door de Sont (langs Slot Kronborg) begin april 1608 en terug op 2 mei van dat jaar. De scheepsnaam wordt in de Sonttolregisters niet genoemd, maar uitgaande van de ‘schepenkennisverklaring’ is dat met de Halve Maen geweest.
De Sonttolregisters bevatten informatie over alle schepen die in de 15de tot en met de 19de eeuw de Sont passeerden van en naar de Oostzee.
Een jaar later duikt de Halve Maen op in Porto, Portugal. Dit doet vermoeden dat het schip actief is in de zogenaamde hout-voor-zout handel. Portugees zout was ideaal om Hollandse haring mee in te maken. Producten als hout en graan werden uit landen langs de Oostzee naar landen als Spanje en Portugal gebracht en typisch Zuid-Europese producten als wijn en zout naar de Baltische landen.
De moedernegotie (moeder van alle handel) was de handel met de landen rond de Oostzee die door kooplieden uit Amsterdam vanaf de Late Middeleeuwen werd gedreven. Deze handel vormde de voornaamste bron van welvaart in Amsterdam, waardoor de stad zich kon ontwikkelen van een weinig belangrijke plaats tot economische centrum. De lucratieve Oostzeehandel legde de basis voor de Gouden Eeuw.
Bron moedernegotie: Wikipedia
De eerst bekende kapitein van de Halve Maen is Maarten Pietersz uit Schellinkhout, een bekend schippersdorp dichtbij Hoorn. Zijn naam komt voor in de verkoopakte uit februari 1609. De gefortuneerde koopman Jan Jansz van Helmont, eigenaar van het jacht, verkoopt de Halve Maen aan de VOC-Kamer Amsterdam, dit was de Amsterdamse afdeling van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC).
De VOC-Kamer Amsterdam huurt de Engelse kapitein Henry Hudson in voor een expeditie naar de Noordelijke IJszeeën. Deze reis is een zet in een internationaal schaakspel rond het vinden van alternatieve routes naar de rijkdommen van Azië. Het is de VOC er veel aan gelegen om eventuele andere vaarroutes te vinden voordat de concurrentie hierin slaagt. Op de routes rond Kaap de Goede Hoop en Straat Magelhaen heeft de compagnie al octrooi. Hudson krijgt de opdracht de mogelijkheden van een Noordoostelijke doorvaart te verkennen, ‘Om de Noord’, boven Rusland langs. Hij kent deze wateren goed omdat hij voor de Engelse Muscovy Company diverse reizen naar de Witte Zee ondernam. De Muscovy Company had een handelsmonopolie tussen Engeland en Rusland tot 1698.
Na een tussenstop op de Faeröer eilanden, komt de Halve Maen in juni 1609 aan bij de kust van New Foundland. Het doel van deze oversteek is duidelijk. Hudson onderzoekt de mogelijkheden van een Noordwestelijke doorvaart naar Azië, dwars door het Noord-Amerikaanse continent. Volgens Hudson’s Engelse bronnen, moet deze doorvaart dankzij een aaneenschakeling van rivieren en grote meren mogelijk zijn.
Na een zoektocht van enkele maanden langs de Oostkust van Amerika, ontdekt Henry Hudson begin september 1609 de brede monding van de later naar hem genoemde Hudson rivier. De spanning aan boord neemt toe. Dit zou wel eens het begin van de felbegeerde doorvaart kunnen zijn. Hudson zeilt de Halve Maen stroomopwaarts.
Tijdens het verkennen van de rivier heeft de bemanning van de Halve Maen diverse ontmoetingen met de Indiaanse bevolking. Die zijn vooral uit op het drijven van handel en geïnteresseerd in voorwerpen van metaal en kralen. In ruil daarvoor bieden zij dierenhuiden aan, hoofdzakelijk bevervellen. Een enkele keer komt het door onbegrip tot vijandigheden. In het journaal dat Robert Juet van Limehouse tijdens de reis bijhoudt, derde verantwoordelijke voor de navigatie, omschrijft hij de schermutselingen beeldend.
Tweehonderd kilometer stroomopwaarts van de rivier, ongeveer ter hoogte van het huidige Albany, dringt bij kapitein Henry Hudson door dat dit de gedroomde doorsteek naar de Stille Oceaan niet kan zijn. De rivier wordt steeds smaller en ondieper. In oktober 1609 begint hij onverrichter zake aan de terugreis.
De Halve Maen keert niet direct terug naar Holland. Het schip vaart naar het Engelse Dartmouth, waar kapitein Henry Hudson van boord stapt. De burgemeester van Dartmouth stuurt een koerier naar Londen. Hij bericht dat er een Nederlands VOC-schip in de haven ligt met een Engelse kapitein, net terug van een ontdekkingsreis uit Amerika. Het duurt niet lang of de Halve Maen wordt aan de ketting gelegd en alle scheepspapieren worden ingenomen.
Nog geen vijf maanden na zijn reis met de Halve Maen, gefinancierd door Engelse investeerders, onderneemt Henry Hudson een nieuwe expeditie naar Noord-Amerika om de Noordwestelijke doorvaart te vinden. Deze keer zoekt hij de doorvaart noordelijker, in het huidige Canada, het wordt zijn dood. Een muitende bemanning zet hem, zijn zoon John en enkele vertrouwelingen in een sloep overboord in de ijskoude wateren van de Hudson Baai. De Halve Maen keert ondertussen terug naar Nederland.
De Halve Maen wordt opnieuw ingezet door de VOC en vaart onder kapitein Melis Andriesz uit naar Azie. In mei 1611 vertrekt het jacht samen met de retourschepen Banda en Bantam. Dat zijn transportschepen met een grote ladingcapaciteit, maar waren ook geschikt om passagiers te vervoeren. Laurens Reaal, Nederlands bewindhebber en gouverneur-generaal van de VOC, voert het commando. Die voert het schip via Madagascar en Mauritius uiteindelijk naar Java.
De Halve Maen belegert op het eiland Solor, samen met de schepen Ter Veere, Patani en Zeeland, het Portugese Fort Henrique. Solor is een belangrijk knooppunt tussen Malakka en de specerijeilanden in de Molukken.
Eind 1618 vindt voor de Javaanse kust een zeeslag plaats tussen Engelse en Nederlandse schepen. De Engelsen willen met de vernietiging van het door Jan Pietersz Coen gestichte fort, bij de havenstad Jacatra, voorkomen dat de Nederlanders een belangrijk bruggenhoofd in de Indische Archipel krijgen. In de zeeslag die onbeslist eindigt, wordt de Halve Maen in brand geschoten en vergaat.
Begin 1909 wordt onder leiding van scheepsarchitect C.L. Loder en ingenieur E.J. Benthem, op de Rijksmarinewerf in Amsterdam, begonnen met de bouw van een replica van de Halve Maen. Het schip is een cadeau van de Nederlandse bevolking aan de stad New York. Dat jaar wordt het driehonderd-jarig jubileum van de reis van Henry Hudson gevierd. In de zomer van 1909 wordt de replica naar New York gebracht. Aan boord van het vrachtschip SS Soestdijk (Holland-Amerika Lijn) trekt het veel bekijks.
In september en oktober 1909 is de replica van de Halve Maen het trotse middelpunt van de Hudson-Fulton Celebration. Het schip voert voor Manhattan een vlootschouw aan. De hele stad New York is feestelijk verlicht en er is een grote optocht met praalwagens. Met deze viering wordt stil gestaan bij het driehonderd-jarig jubileum van de ontdekkingsreis van Henry Hudson en de honderdste verjaardag van de eerste succesvolle vaartocht van de raderboot, ontwikkeld door Robert Fulton.
Na jaren in de New Yorkse wateren te hebben rondgevaren, gaat de replica van de Halve Maen in 1934 verloren door brand.
Op 23 juli 1988 wordt op de Snow Dock werf in Albany, de hoofdstad van de staat New York, de kiel gelegd voor een nieuwe en tweede replica van het VOC-jacht de Halve Maen. De initiatiefnemer van het project is dr. Andrew Hendricks. Zijn voorouders wagen in 1659 vanuit Barneveld de oversteek naar de Nieuwe Wereld. Hendricks wil met de bouw van de Halve Maen de aandacht vestigen op de zijn inziens wat ondergesneeuwde bijdrage van de Nederlandse kolonisten aan de geschiedenis van de Verenigde Staten. De Halve Maen wordt onder leiding van de ervaren scheepsarchitect Nick Benton gebouwd na uitgebreid onderzoek in zeventiende-eeuwse bronnen en een grondige studie van de replica uit 1909.
Op 10 juni 1989 wordt de Halve Maen feestelijk gedoopt en te water gelaten. Op 6 september legt de Nederlandse consul Jan Hesseling een, speciaal voor de gelegenheid geslagen, dukaat onder de drie masten van het schip. De grote mast is met z’n 24 meter de hoogste. Vanwege een vroeg invallende winter, duurt het nog enkele maanden voordat het schip in het voorjaar van 1990 aan zijn eerste reis begint.
Tijdens de bouw van de Halve Maen wordt een organisatie opgezet die het jacht gaat exploiteren; het New Netherland Museum. Het schip vaart van haven naar haven. Van de Great Lakes tot Nova Scotia in Canada en van Albany tot Chespeak Bay draagt het New Netherland Museum het verhaal uit van het Nederlandse bijdrage aan de Amerikaanse geschiedenis en de ontmoeting tussen de Hollanders en de ‘native Americans’. Miljoenen Amerikanen hebben de Halve Maen sindsdien zien varen. Honderdduizenden zijn aan boord geweest, waaronder vele scholieren uit de VS en Nederland die op het schip hun eigen onvergetelijke ontdekkingsreis meemaken.
Tijdens de terroristische aanslagen op 11 september 2001, vaart de Halve Maen ter hoogte van Manhattan. De halve Maen en zijn passagiers zijn er getuigen van wanneer twee gekaapte passagiersvliegtuigen zich in de Twin Towers boren.
In september 2009 was de Halve Maen het trotse middelpunt van de viering van de Henry Hudson 400 Celebration in New York. Het voer een vlootschouw aan van Nederlandse klassieke schepen, waaronder verschillende platbodems. De toenmalige kroonprins Willem-Alexander en zijn vrouw Maxima brachten een bezoek aan de Halve Maen.
Er worden door het New Netherland Museum plannen gemaakt voor een nieuwe uitdaging voor het schip. Een trans-Atlantische missie naar Nederland, terug naar het land waar de geschiedenis van de oorspronkelijke Halve Maen begon.
Het New Netherland Museum vindt in de stad Hoorn, in het bijzonder het Westfries Museum, een partner die deze uitdaging aan wil gaan. Op 16 december 2014 besluit de gemeenteraad van Hoorn de Halve Maen naar de prachtige VOC-stad te halen, op basis van een bruikleenovereenkomst voor een periode van vijf jaar.
In 2020 was het 400 jaar geleden dat de Pilgrim Fathers per trekschuit vanuit Leiden naar Delfshaven vertrokken om zich daar in te schepen op de Speedwell om naar Amerika te gaan. Het schip vertrok op 17 juli 1620 maar bleek niet zeewaardig. In Engeland stapten zij over op de Mayflower die de schepelingen, na een barre overtocht, uiteindelijk naar Amerika bracht waar zij landen in het huidige Boston. Deze gebeurtenis is uitgebreid in Delfshaven herdacht met een keur van evenementen. De “Halve Maen” was afgemeerd aan de Achterhaven voor het voormalig VOC zee-magazijn en scheepswerf in Historisch Delfshaven.
In Volendam heeft De Halve Maen een prachtige ligplaats gevonden. Alles en iedereen die met het vaartuig te maken heeft, voelt zich thuis in Volendam. En andersom ook, want zowel de Burgemeester mevrouw Lieke Sievers als wethouder Hans Schütt van Edam-Volendam keken met lede ogen toe hoe de Halve Maen in 2020 onder kanongebulder koers zette naar Delfshaven. Bij het afscheid naar Delfshaven werd de kapitein op het hart gedrukt dat de Halve Maen meer dan welkom is. En zo geschiedde. De Halve Maen kwam op 12 augustus 2020 terug in de haven van Volendam. Daar ligt hij (dit schip is een hij, aangezien de Halve Maen kanonnen aan boord heeft...) weer trots aan de kade. Komt u ook naar Volendam?
Blijf op de hoogte en schrijf je in voor onze nieuwsbrief “Scheepsjournaal”.
Halve Maen
Havenweg 7
8262 BZ Kampen
Routebeschrijving Halve Maen
Halve Maen
Grote Oost 2 – 4
1621 BW Hoorn NH
Bezichtigingen
Kijk hier voor de actuele openingstijden
