Geschiedenis van de Halve Maen

In de archieven is de Halve Maen pas in 1609 voor het eerst met naam en toenaam terug te vinden. In een ‘schepenkennisverklaring’ wordt gemeld dat het schip de Halve Maen wordt overgedragen aan de VOC.

In de verklaring staat dat Maarten Pietersz de laatste schipper was op de Halve Maen voor de overdracht . Maarten Pietersz was actief in de handel met de landen rond de Oostzee. Dat weten we omdat hij in de Sonttolregisters genoemd wordt: heen door de Sont (langs Slot Kronborg) begin april 1608 en terug op 2 mei van dat jaar. De scheepsnaam wordt in de Sonttolregisters niet genoemd, maar uitgaande van de ‘schepenkennisverklaring’ is dat met de Halve Maen geweest.

De Sonttolregisters bevatten informatie over alle schepen die in de 15de tot en met de 19de eeuw de Sont passeerden van en naar de Oostzee.

De eerst bekende kapitein van de Halve Maen is Maarten Pietersz uit Schellinkhout, een bekend schippersdorp dichtbij Hoorn. Zijn naam komt voor in de verkoopakte uit februari 1609. De gefortuneerde koopman Jan Jansz van Helmont, eigenaar van het jacht, verkoopt de Halve Maen aan de VOC-Kamer Amsterdam, dit was de Amsterdamse afdeling van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC).

Na een tussenstop op de Faeröer eilanden, komt de Halve Maen in juni 1609 aan bij de kust van New Foundland. Het doel van deze oversteek is duidelijk. Hudson onderzoekt de mogelijkheden van een Noordwestelijke doorvaart naar Azië, dwars door het Noord-Amerikaanse continent. Volgens Hudson’s Engelse bronnen, moet deze doorvaart dankzij een aaneenschakeling van rivieren en grote meren mogelijk zijn.

Tijdens het verkennen van de rivier heeft de bemanning van de Halve Maen diverse ontmoetingen met de Indiaanse bevolking. Die zijn vooral uit op het drijven van handel en geïnteresseerd in voorwerpen van metaal en kralen. In ruil daarvoor bieden zij dierenhuiden aan, hoofdzakelijk bevervellen. Een enkele keer komt het door onbegrip tot vijandigheden. In het journaal dat Robert Juet van Limehouse tijdens de reis bijhoudt, derde verantwoordelijke voor de navigatie, omschrijft hij de schermutselingen beeldend.

De Halve Maen keert niet direct terug naar Holland. Het schip vaart naar het Engelse Dartmouth, waar kapitein Henry Hudson van boord stapt. De burgemeester van Dartmouth stuurt een koerier naar Londen. Hij bericht dat er een Nederlands VOC-schip in de haven ligt met een Engelse kapitein, net terug van een ontdekkingsreis uit Amerika. Het duurt niet lang of de Halve Maen wordt aan de ketting gelegd en alle scheepspapieren worden ingenomen.

De Halve Maen wordt opnieuw ingezet door de VOC en vaart onder kapitein Melis Andriesz uit naar Azie. In mei 1611 vertrekt het jacht samen met de retourschepen Banda en Bantam. Dat zijn transportschepen met een grote ladingcapaciteit, maar waren ook geschikt om passagiers te vervoeren. Laurens Reaal, Nederlands bewindhebber en gouverneur-generaal van de VOC, voert het commando. Die voert het schip via Madagascar en Mauritius uiteindelijk naar Java.

Eind 1618 vindt voor de Javaanse kust een zeeslag plaats tussen Engelse en Nederlandse schepen. De Engelsen willen met de vernietiging van het door Jan Pietersz Coen gestichte fort, bij de havenstad Jacatra, voorkomen dat de Nederlanders een belangrijk bruggenhoofd in de Indische Archipel krijgen. In de zeeslag die onbeslist eindigt, wordt de Halve Maen in brand geschoten en vergaat.

In september en oktober 1909 is de replica van de Halve Maen het trotse middelpunt van de Hudson-Fulton Celebration. Het schip voert voor Manhattan een vlootschouw aan. De hele stad New York is feestelijk verlicht en er is een grote optocht met praalwagens. Met deze viering wordt stil gestaan bij het driehonderd-jarig jubileum van de ontdekkingsreis van Henry Hudson en de honderdste verjaardag van de eerste succesvolle vaartocht van de raderboot, ontwikkeld door Robert Fulton.

Op 23 juli 1988 wordt op de Snow Dock werf in Albany, de hoofdstad van de staat New York, de kiel gelegd voor een nieuwe en tweede replica van het VOC-jacht de Halve Maen. De initiatiefnemer van het project is dr. Andrew Hendricks. Zijn voorouders wagen in 1659 vanuit Barneveld de oversteek naar de Nieuwe Wereld. Hendricks wil met de bouw van de Halve Maen de aandacht vestigen op de zijn inziens wat ondergesneeuwde bijdrage van de Nederlandse kolonisten aan de geschiedenis van de Verenigde Staten. De Halve Maen wordt onder leiding van de ervaren scheepsarchitect Nick Benton gebouwd na uitgebreid onderzoek in zeventiende-eeuwse bronnen en een grondige studie van de replica uit 1909.

Tijdens de bouw van de Halve Maen wordt een organisatie opgezet die het jacht gaat exploiteren; het New Netherland Museum. Het schip vaart van haven naar haven. Van de Great Lakes tot Nova Scotia in Canada en van Albany tot Chespeak Bay draagt het New Netherland Museum het verhaal uit van het Nederlandse bijdrage aan de Amerikaanse geschiedenis en de ontmoeting tussen de Hollanders en de ‘native Americans’. Miljoenen Amerikanen hebben de Halve Maen sindsdien zien varen. Honderdduizenden zijn aan boord geweest, waaronder vele scholieren uit de VS en Nederland die op het schip hun eigen onvergetelijke ontdekkingsreis meemaken.

In september 2009 was de Halve Maen het trotse middelpunt van de viering van de Henry Hudson 400 Celebration in New York. Het voer een vlootschouw aan van Nederlandse klassieke schepen, waaronder verschillende platbodems. De toenmalige kroonprins Willem-Alexander en zijn vrouw Maxima brachten een bezoek aan de Halve Maen.

Het New Netherland Museum vindt in de stad Hoorn, in het bijzonder het Westfries Museum, een partner die deze uitdaging aan wil gaan. Op 16 december 2014 besluit de gemeenteraad van Hoorn de Halve Maen naar de prachtige VOC-stad te halen, op basis van een bruikleenovereenkomst voor een periode van vijf jaar.

In Volendam heeft De Halve Maen een prachtige ligplaats gevonden. Alles en iedereen die met het vaartuig te maken heeft, voelt zich thuis in Volendam. En andersom ook, want zowel de Burgemeester mevrouw Lieke Sievers als wethouder Hans Schütt van Edam-Volendam keken met lede ogen toe hoe de Halve Maen in 2020 onder kanongebulder koers zette naar Delfshaven. Bij het afscheid naar Delfshaven werd de kapitein op het hart gedrukt dat de Halve Maen meer dan welkom is. En zo geschiedde. De Halve Maen kwam op 12 augustus 2020 terug in de haven van Volendam. Daar ligt hij (dit schip is een hij, aangezien de Halve Maen kanonnen aan boord heeft...) weer trots aan de kade. Komt u ook naar Volendam?